Waarom zou je William Blake willen kennen en hoe ga je het oeuvre van deze schilder/dichter te lijf? Het zijn vragen die ik mezelf met regelmaat stelde tijdens een langdurige kennismaking met deze kunstenaar. Een biograaf noemt hem een ‘counter-culture prophet’. ( Leo Damrosch, Eternity’s sunrise. Londen, 2015.) Ontsnappen aan de bestaande orde, maar vooral ook verlangen naar een andere wereld, dat is toch altijd leidend bij tegencultuur. Die houding was Blake niet vreemd. Een dwarse denker was Blake zeker. Hij schept een oeuvre met vreemde teksten en vreemde prenten. Veel kunstenaars uit de tegencultuur noemen hem als bron van inspiratie, van Bob Dylan tot Jim Morrison, van Aldous Huxley tot Allen Ginsburg, van Georges Bataille tot Patty Smith. Blijkbaar vertelt Blake iets, wat sommige mensen begerig maakt en anderen totaal niet raakt. Ik schaar mijzelf graag tot het gezelschap van die begerigen en ik ben benieuwd. En jij, lezer, als je mee wilt op onderzoek ben je van harte welkom.
Doordringen in het werk van William Blake is niet eenvoudig. Hij noemt zichzelf profeet, hij heeft visioenen, hij bouwt een totaal eigen kosmogonie en gelooft dat ware kennis slechts te vinden is in Verbeelding (en wel graag met een hoofdletter). Blake gebruikt in zijn teksten geen interpunctie volgens de regels. Hij gebruikt hoofdletters als hij dingen van belang vindt. Het oeuvre is vreemd, dat geldt zowel de teksten als de beelden. Blake heeft een heel eigen opvatting over hoe de wereld in elkaar zit en hoe je de wereld kunt kennen. In beelden schept hij een wereld, een wereld van verbeelding. En hij leeft in die wereld. In zijn verbeeldingswereld, een eigen ruimte, die hij vormgeeft in zijn oeuvre, schept hij dan weer nieuwe beelden. Hij was al tijdens zijn leven een outsider, die nauwelijks werd erkend als kunstenaar.
tekst en beeld
Blake maakte veel kunstwerken die bestaan uit tekst en beeld. Hij is dichter en beeldend kunstenaar. Meestal zijn tekst en beeld op één prent samengebracht. Ze zijn in veel gevallen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze vormen als textuur/weefsel met elkaar een eenheid. Het beeld is niet los verkrijgbaar van de tekst. De verhouding tussen tekst en beeld is weerbarstig. Soms leveren ze commentaar op elkaar, soms ook gaan beide een eigen weg en vertellen beide een eigen verhaal. Soms geven ze elkaar antwoord, soms spreken ze elkaar tegen. Blake drukte veel van zijn werk op platen en die bond hij samen tot boeken. Hij kleurde de platen met de hand in, veranderde onderweg ook nog wel eens wat in het ontwerp. Het kan zijn, dat die veranderingen het gevolg zijn van voortschrijdend inzicht tijdens het maken. Maar het lijkt erop, dat Blake wil zeggen: er is nooit één enkel verhaal, het verhaal kan alle kanten op en de waarheid zou ook dubbelzinnig kunnen zijn. Een argument daarvoor is, dat ook de volgorde van de platen soms per boek verschilt. Het spelen met beeld en tekst gaat nog verder. Blake gebruikt dezelfde beelden in verschillende werken. De betekenis van dat nog eens gebruikte beeld verandert door die nieuwe context. Datzelfde geldt voor namen. In verschillende boeken komen dezelfde namen voor, maar ze zijn lang niet altijd verbonden aan dezelfde identiteiten. Blake speelt zo een spel met betekenissen.
Blakes waarheid: Imagination, Verbeelding
Wat Blakes oeuvre zo ongemeen spannend maakt, is de totaal eigen weg die hij bewandelde op zijn zoektocht naar kennis en waarheid. Hij noemde dat de weg van de Verbeelding, The Imagination. Het is zonder twijfel een manier van kennen. Maar het is niet per se een manier van kennen die de zintuigen nodig had. Maar ook de ‘ideale’ beelden zijn niet zijn kompas. In de Verbeelding gaat het in Blakes opvatting om een droom, een gezicht en of een visioen. Blakes verbeelding lijkt op openbaring. De beelden dienen zich aan en Blake geeft met de beelden zijn wereld vorm. Zo wordt Blakes oeuvre, gevoed door Verbeelding, een spel, met een thema en variaties. En er is altijd datzelfde thema: een bezielde wereld. Hij schiep een samenhangend oeuvre om aan die variaties vorm te geven. Dit spel met betekenissen komt in deze blogs uitgebreid aan de orde. Blake is door toonaangevende tijdgenoten een ‘madman’ genoemd. Ze namen hem niet serieus. Ze vonden hem weliswaar een bijzonder vaardige tekenaar en graveur, een ambachtsman, maar een kunstenaar….. ?
In het onderzoek naar het werk van Blake volg ik vooral het spoor, dat zoekt naar de betekenis van Blakes denken. Die betekenis ligt niet altijd voor het grijpen. Het vroege werk is toegankelijk en als integrale tekst volgbaar. All religions are one en There is no natural religion zijn heldere teksten, waarin Blake stelling neemt ten opzichte van de heersende theologie van zijn tijd. Songs of Innocence and experience , ook nog een betrekkelijk vroeg werk, speelt al een spel met betekenissen. In de vorm van liedjes worden dezelfde thema’s aan de orde gesteld vanuit verschillend perspectief: het perspectief van onschuld of onwetendheid (innocence) en het perspectief van ervaring of kennis (experience). Maar ook het perspectief zélf is aan de orde. Want wat is onschuld en wat is ervaring? Blake noemt ze in de ondertitel: ‘the Two Contrary States of the Human Soul.’
Blake licht dat toe met twee platen, waarmee hij Songs of Innocence and experience opent : the Piper en het bijbehorend Introduction.
Introduction: ‘Terwijl ik liedjes van vreugde en plezier speel in de wilde vallei, zie ik een kind en hij zegt lachend tegen me: speel een liedje over een lammetje, dus ik speelde met plezier. Speelman, speelman, nog een keer. Dus ik speelde nog een keer en hij treurde tijdens het luisteren. Leg je pijp weg, die vrolijke pijp. Zing je liedjes van vreugde. En ik zong ze weer. En hij treurde met vreugde bij het luisteren. Speelman, ga zitten en schrijf in een boek dat iedereen kan lezen. En zo verdween hij. En ik plukte een rietje en maakte er een pen van, en ik kleurde het heldere water en ik schreef mijn vrolijke liedjes. Ieder kind kan zich ermee verheugen.’
In het gedicht schrijft Blake over de kunstenaar en het publiek. De muzikant speelt een lied/ de dichter schrijft een boek en het lied leidt tot vreugde, maar hetzelfde lied leidt in de tweede strofe ook tot verdriet en als hij voor de derde maal zingt, blijken verdriet en vreugde niet meer los van elkaar te kunnen bestaan. Het is de poëtische vertaling van de titel. Onschuld en weten, vreugde en verdriet, ze kunnen nooit los van elkaar gedacht en beleefd worden. Ze bepalen samen de menselijke conditie.
In The marriage of heaven and hell sluit Blake aan bij de eerder genoemde boeken over religie. Hij werkt hier een eigen theologie uit, die speelt met het denken in opposities. De titel verwijst daar al naar. Hemel en hel, goed en kwaad, messias en satan, god en mens, het zijn resultaten van denken in opposities, dat Blake wantrouwt. Als het niet licht is, dan moet het toch donker zijn. Als het niet goed is, dan moet het toch kwaad zijn. Blake gelooft er niets van. De tegendelen bestaan wel, maar zijn aspecten van hetzelfde, betoogt hij. Ze sluiten elkaar niet uit, maar creëren in samenhang creatieve spanning.
Blake presenteert zich in zijn werk als profeet en een profeet is in Blakes visie geen toekomstvoorspeller. Een profeet is eerder een onthuller van de eeuwige waarheid. In The Marriage of heaven and hell licht hij toe hoe dat werkt als hij een visioen beschrijft waarbij hij aanzit aan een maaltijd met de oudtestamentische profeten Ezechiël en Jesaja. Hij vraagt Jesaja hoe dat nu werkt met die visioenen. Jesaja antwoordt: ‘I saw no god, nor heared any, in a finit organical perception; but as I was then perswaded & remain confirm’d that the voice of honest indignation is the voice of God, I cared not the consequenses, but wrote.’ (The marriage of heaven and hell, pl 12. : Ik zag geen god en ik hoorde ook geen god. Tenminste niet als een organische waarneming. Maar ik was toen toch overtuigd en voelde me zeker, dat de stem van oprechte verontwaardiging de stem van god was, en ik maakte me geen zorgen over de gevolgen, maar schreef.) Jesaja ziet God nieten hij hoort God niet. God bestaat in Verbeelding. En in dat beeld is God een stem, een stem van woede en verontwaardiging. Als in een stream of consciousness komen de woorden de beelden en de gedachten tot de kunstenaar. En de kunstenaar geeft ze weer vorm in nieuwe tekst en nieuwe beeld.
De dichter vraagt dan aan Jesaja: een standvastige overtuiging, maakt die dan een ding ook tot iets dat zo is. En dan antwoordt Jesaja: alle dichters geloven dat en in de eeuwen van verbeelding verzette deze overtuiging bergen Maar velen zijn niet in staat tot een overtuiging van wat dan ook. Compacter kan Blakes idee over dichterschap niet beschreven worden.